De Gotische Bijbel: Gods Woord bewezen bewaard!
Inleiding
De Bijbel laat zien dat één van de “tekenen der tijden” de afval van het geloof is. Kenmerkend voor deze afval is dat mensen niet geloven in het absolute Woord van God. Rond 1880 na Chr. is er vanuit de Schriftkritiek een stroom nieuwe vertalingen op gang gekomen. Reeds in de tijd, dat de Heere Jezus op aarde was, was er in Alexandrië een Jood bezig om Gods Woord met filosofie te vermengen. Zogenaamd om de Bijbel voor mensen duidelijker te maken. We hebben gezien dat Gods Woord zegt dat de filosofie mensen niet dichter bij de Heere Jezus brengt, maar mensen brengt bij de eerste beginselen van de wereld, de overleveringen van mensen (Kol. 2 : 8). In de Middeleeuwen heeft Rome er hard aan gewerkt om Gods Woord te vervalsen op basis van die Alexandrijnse handschriften, maar met de Reformatie is ons Gods Woord weer terug gegeven.
N.B. Meestal zeggen we: de Rooms-katholieke Kerk wilde niet dat mensen de Bijbel gingen lezen, waardoor zij Gods Woord niet konden leren kennen. En dat was ook zo. Maar... aan de andere kant was dit maar gelukkig, want anders waren de Roomse vervalsingen nog verder verspreid geweest! En, zoals uit deze studie zal blijken, verspreidde Gods Woord Zich toch wel, en dan in de zuivere tekst! En de boekdrukkunst ontstond in de tijd van de Reformatie, toen het ware Woord van God massaal verspreid werd. Over leiding van de Heere God gesproken!
De Reformatoren wisten feilloos het spoor van vervalsing te herkennen, en hebben deze te niet gedaan, door Gods Woord vanuit de Meerderheid van de handschriften zoveel mogelijk letterlijk te vertalen in de Reformatietekst, zoals wij deze kennen in de Statenvertaling en de King James 1611. In 1880 na Chr. is men gebruik gaan maken van enkele gevonden handschriften, die wat leeftijd betreft ouder waren, maar wel vol fouten en verschillen stonden. Dit waren in feite de herontdekte Alexandrijnse handschriften. En zo zijn onze nieuwe vertalingen na die tijd opnieuw een vermenging van Gods Woord met filosofie. En de reden om iedere keer weer een nieuwe vertaling te maken is telkens weer het zogenaamd beter begrijpbaar maken van de Bijbel. Wat voor een onzin deze reden is, hebben wij opnieuw kunnen zien aan de hand van de uitgave van de BGT, die eind 2014 verschenen is. Men heeft niet alleen de vervalste handschriften gebruikt, maar tevens uitleggend vertaald, waardoor allerlei eigen uitleggingen, o.a. kerkelijke uitleggingen en ongeloof(!), in de vertaling terecht zijn gekomen. Hierdoor ontstaat heel duidelijk “een ander evangelie”, dat haaks staat op Gods Woord.
In deze studie willen we stilstaan bij het feit dat de tekst van de Reformatie-Bijbel, in tegenstelling tot wat de wetenschappers veelal beweren, terug te voeren is tot op de eerste Christenen!
Andersdenkenden in de Middeleeuwen
In de studies over de kerkgeschiedenis hebben we gezien hoe er in de Middeleeuwen andere Christelijke groeperingen waren, die wel de Bijbel lazen, en die daardoor de leer van de toen alom machtige Rooms-katholieke Kerk niet accepteerden! Als gevolg daarvan werden zij door Kerk en staat (het Rooms-katholicisme was immers staatsgodsdienst) vervolgd. Het trieste is dat dit over het algemeen Bijbelgelovende Christenen waren, maar in onze boeken over kerkgeschiedenis worden zij, veelal in navolging van Rome, ‘ketters’ genoemd! In ‘De Atlas van de Bijbel en de geschiedenis van het Christendom’ van uitgeverij Jongbloed vinden we uitgebreid bedevaartstochten, het ontstaan van monniken, de Rooms-katholieke zendingsreizen, de klooster-hervormingen en de kruistochten tijdens de Middeleeuwen beschreven. Maar over andersdenkenden vinden we slechts één bladzijde, en daar worden zij beschreven als ketters die door Rome bestreden werden. We lezen:
‘Deze groep werd bekend onder de naam Waldenzen. Hun afwijzing van geestelijke autoriteit leidde ertoe dat zij al in 1200 als ketters werden veroordeeld. De beweging groeide echter en tegen het einde van de dertiende eeuw had zij zich over een groot deel van Europa verspreid’ [1].
Ook wordt in de atlas heel kort gesproken over de bedreiging der Albigenzen en de kruistochten tegen hen.
De “ketters” in de Middeleeuwen waren veelal ware gelovigen!
Maar wie waren die andersdenkenden in de Middeleeuwen? Gelukkig zijn er enkele Bijbelgelovende Christenen die hier onderzoek naar hebben gedaan, waardoor, zij het in geringe mate, er best informatie beschikbaar is over deze mensen.
Vanaf ongeveer 650 na Chr. zijn de Paulicianen [2] bekend. Hun oorsprong ligt in Syrië, en zij verspreidden zich via Klein-Azië. Net als de Bijbelse verspreiding van het Evangelie plaatsvond vanuit Antiochië, via Klein-Azië (Hand. 11 : 26). Zij verwierpen de Rooms-katholieke hiërarchie, de Rooms-katholieke sacramenten, de verering van kruizen en andere voorwerpen. Zij werden bestempeld tot ketters en zwaar vervolgd. Onder deze zware vervolgingen verspreiden zij zich via Bulgarije en de Balkan, naar noord-Italië en Joegoslavië. Daar ontstonden groepen Christenen, die vervolgens weer Waldenzen en Albigenzen genoemd werden! In Italië werden de Paulicianen Katharen genoemd. Andere namen van groepen Christenen zijn bijvoorbeeld Vaudois en Bogomielen. Ondanks dat er tussen deze groepen best wel verschillen waren, hadden ze allemaal in ieder geval vijf overeenkomsten [3]:
1. Zij geloofden allemaal dat de Bijbel alleen het hoogste gezag heeft, en niet de kerk.
2. Zij besprenkelden of doopten geen baby’s.
3. Zij geloofden niet dat de staat enige inmenging in of invloed op de kerk behoorde te hebben.
4. Zij baden niet tot heiligen of voor de doden.
5. Zij verwierpen de Rooms-katholieke mis.
Daarnaast leerden velen van hen, op grond van de Bijbel, dat de paus de antichrist was en dat de Rooms-kathoieke Kerk de hoer van Openbaring 17 was [4]. Hier wordt niet veel over geschreven of gesproken, maar dit werd dus in de Middeleeuwen alreeds aan de hand van Gods Woord verkondigd!
In een geloofsbelijdenis van de Waldenzen uit ca. 1150 na Chr. lezen we:
‘In geloofszaken heeft de Heilige Schrift het hoogste gezag (…); wat niet overeenkomt met het Woord van God, moet verworpen en vermeden worden. (…) Het lezen en de kennis van de Heilige Schrift is toegestaan, en is nodig, voor alle mensen, zowel voor de geestelijken als voor de gewone mens; de geschriften van de profeten en de apostelen zijn belangrijker om te lezen dan de commentaren van mensen. Er zijn twee sacramenten van de kerk van Christus, de doop en des Heeren Avondmaal. (…) De mis is onheilig, en de mis voor de doden is waanzin. Het vagevuur is een uitvinding van mensen, want zij die geloven gaan het eeuwige leven in, en zij die niet geloven komen in de eeuwige verdoemenis. Het vereren van dode heiligen is afgoderij. De kerk van Rome is de hoer van Babylon. Wij moeten de paus en de bisschoppen niet gehoorzamen, want zij zijn de wolven van Gemeente van Christus. (…) Het celibaat is een menselijke uitvinding en produceert onreinheid. (…) het duidelijk tegenhouden van het onderwijzen en leren van het Woord zijn duivelse uitvindingen’ [5].
In een andere geloofsbelijdenis van de Waldenzen uit 1544 na Chr. lezen we:
‘Wij geloven dat in de inzetting van de doop het water het zichtbare en uiterlijke teken is, wat Gods onzichtbare operatie in ons vertegenwoordigt, namelijk de vernieuwing van onze geest, en het sterven van onze leden door het geloof van Jezus Christus’ [6].
Dit waren dan ook de enige echte redenen waarom deze mensen werden vervolgd. Soms werden zij gedwongen een kruis te vereren of deel te nemen aan de eucharistie. Deden zij dat niet, dan werden ze gemarteld en gedood. Er zijn 1.000.000 Waldenzen in Frankrijk om het leven gebracht, 36.000 Christenen in Nederland, 150.000 zijn ter dood veroordeeld door de Spaanse inquisitie, 900.000 Bijbelgelovende Christenen zijn gedood door de Jezuïeten orde. Er zijn aantallen bekend die oplopen tot 50.000.000 moorden die gepleegd zijn van ca. 325 tot 1870 na Chr.[7], allemaal in naam van de Rooms-katholieke Kerk. En zo wordt duidelijk wat de Bijbel zegt, wanneer Het spreekt over het feit dat het verborgen Babylon (Rome) “dronken was van het bloed der heiligen, en van het bloed der getuigen van Jezus” (Openb. 17 : 6).
Ook zonder de boekdrukkunst verspreidde het Woord van God Zich!
Met deze Vaudois, Waldenzen, Albigenzen, en vele andere fundamentele groeperingen verspreidde de Bijbel zich reeds vroeg in het Latijn door Europa. Deze oude Latijnse vertaling was reeds in 157 na Chr. in omloop [8], en vormt een getuige voor de tekst zoals wij deze kennen in de Reformatietekst [9] van onze Statenvertaling en de King James 1611! Tevens hebben we reeds gezien dat Antiochië het nieuwe centrum was geworden van waaruit het Evangelie zich verspreidde, en waar de gelovigen voor het eerst Christenen genoemd werden. Antiochië was de hoofdstad van Syrië en naar verloop van tijd waren er duizenden Christenen. Reeds in 150 na Chr. werd de Bijbel in het Syrisch vertaald. Deze vertaling is bekend geworden onder de naam Peshitta. Zelfs vandaag de dag volgt deze Syrische vertaling over het algemeen de Textus Receptus die ten grondslag heeft gelegen aan onze Reformatie-Bijbels [10].
Met bovenstaande hebben we in andere studies reeds gezien hoe de Heere Zijn Woord voor ons bewaard heeft, en waarom de tekst van de Statenvertaling en de King James weldegelijk getrouw de tekst van de eerste Christenen weergeven!
“Gaat heen in de gehele wereld, predikt…”
Maar de Bijbel is niet alleen vertaald in het Latijn en het Syrisch! In Handelingen lezen we dat het Evangelie bekend gemaakt wordt aan “mannen van alle volke van hen, die onder de hemel zijn” (Hand. 2 : 5). Deze mensen waren voor het feest in Jeruzalem, en hebben de boodschap mee naar huis genomen. En zo is het Evangelie verspreid naar onder andere Azië, naar Mesopotamië, naar Egypte, naar Libyë, naar Arabië, naar Rome, naar Cappadocië, en nog vele landen meer, zoals genoemd in Hand. 2 : 8 – 12. De opdracht was immers om het Evangelie aan de mensen te verkondigen! In Mark. 16 : 15 lezen we: “En Hij zeide tot hen: Gaat heen in de gehele wereld, predikt het Evangelie aan alle kreaturen”. Maar met de verspreiding van het Evangelie werd ook Gods Woord verspreid. In Rom. 16 : 24 – 26 lezen we: “De genade van onze Heere Jezus Christus zij met u allen. Amen. Hem nu, Die machtig is u te bevestigen, naar mijn Evangelie en de prediking van Jezus Christus, naar de openbaring der verborgenheid, die van de tijden der eeuwen verzwegen is geweest; Maar nu geopenbaard is, en door de profetische Schriften, naar het bevel van de eeuwige God, tot gehoorzaamheid des geloofs, onder al de heidenen bekend is gemaakt”. Hier lezen we dus dat Paulus reeds in 60 na Chr. [11] zegt dat de prediking van Jezus Christus door de profetische Schriften “onder al de heidenen bekend is gemaakt”. De apostelen brachten Gods Woord. In Hand. 2 lezen we over de gave van tongen zodat het Evangelie naar alle volken kon gaan. Maar zo is de Bijbel, zijn de profetische Schriften, vertaald, zodat Gods Woord onder alle heidenen bekend gemaakt kon worden. En Paulus maakt daar reeds in 60 na Chr. melding van! We zagen reeds dat Gods Woord in de oud-Latijnse taal vroeg in omloop was (157 na Chr.).
De Goten
Maar zo was er nog een taal die veel in Europa gesproken werd: de Gotische taal, een Germaanse taal. De Goten hebben zich vanuit Scandinavië verspreid over grote delen van Europa. Zij zijn in de tweede en derde eeuw zuidoostwaards getrokken over Polen, Wit-Rusland en Oekraïne [12]. Uiteindelijk zijn zij ook over Italië, Frankrijk en Spanje verspreid [13]. In deze tijd waren al vele Goten Christen geworden, door gevangenen die zij maakten, en die getuigden, maar ook door predikers die tot hen kwamen met het Evangelie, door kooplieden en handelaren [14].
“…aan de vreemdelingen, verstrooid in (…) Kappadocië…”
En zo was daar Wulfila/Ulfila, die ook wel “de apostel van de Goten” genoemd wordt, en die bekend is geworden door zijn vertaling van de Bijbel in het Gotisch [15]. Deze Wulfila stamde volgens Wiki zeer waarschijnlijk af van een Gotische vader en een Kappadocische moeder [16]. Andere bronnen bevestigen dat en vermelden dat zijn grootouders Christen waren [17]. Zij waren directe bekeerlingen van de vreemdelingen die onder andere in Kappadocië verstrooid waren, waar Petrus melding van maakt. In 1 Petr. 1 : 1 en 2 lezen we: “Petrus, een apostel van Jezus Christus, aan de vreemdelingen, verstrooid in Pontus, Galatië, Kappadocië, Azië en Bithynië, De uitverkorenen naar de voorkennis van God de Vader, in de heiligmaking des Geestes, tot gehoorzaamheid en besprenging met het bloed van Jezus Christus; genade en vrede zij u vermenigvuldigd”. Deze vreemdelingen verkondigden het Evangelie in Kappadocië, en onder andere de grootouders van Wulfila kwamen tot geloof. Maar hiermee kregen de Goten hun Bijbel feitelijk uit de eerste hand! De eerste Christenen verspreiden zich naar Kappadocië, maar ook Paulus’ zendingsreizen gingen bijvoorbeeld door Efeze in Klein-Azië (nabij Kappadocië), maar ook daar zijn de Goten in het midden van de 3e eeuw geweest.
De Gotische Bijbel van Wulfila
En zo was het Wulfila die voor de Goten de Bijbel vanuit het Oudgrieks vertaalde naar het Gotisch, waarvoor hij onder andere het Gotische alfabet ontwierp [18]. Nu laat bijvoorbeeld Wikipedia zien dat het niet duidelijk zou zijn welke Griekse tekst of teksten de basis voor zijn werk waren [19]. Vanuit de gevestigde theologische wetenschappen is te begrijpen dat dit het officiële standpunt zou kunnen zijn. Zij leren namelijk dat de Alexandrijnse handschriften de oudste teksten zijn, en dichter bij het origineel staan. Wij hebben echter gezien dat dit filosofische bewerkingen van Gods Woord zijn, en daardoor niet meer het Woord van God. Er zijn echter ook vele bronnen, ook vanuit de gevestigde orde vanuit de “Alexandrijnse hoek”, die bevestigen dat de basis van de Gotische tekst gevormd wordt door de betrouwbare Antiocheense geschriften [20]. Feit is namelijk dat de Gotische Bijbel in tekst laat zien dat de Antiocheense handschriften, de handschriften die ten grondslag liggen aan onze Statenvertaling en de King James 1611, namelijk de basis vormen voor deze Gotische Bijbel. We zullen daar zo direct enkele voorbeelden van zien. Zo vertelt Wikipedia dat er in de Gotische Bijbel sporen te vinden zijn van de Oud-Latijnse Bijbel, de Vetus Latina, oftewel de Oudlatijnse Vulgaat [21]. Maar dat is niet de vervalste Vulgaat van de Rooms-katholieke Kerk, gemaakt door Hiëronymus! Deze Oud-Latijnse Vulgaat, die, zoals we zagen, reeds in 157 na Chr. in omloop was, vormt nu juist óók een getuige voor de Antiocheense geschriften, de geschriften van de eerste Christenen, die volgens de Bijbel via Antiochië naar Europa zijn gekomen, en niet via Alexandrië! Met andere woorden: de Gotische Bijbel voert ons terug naar de Antiocheens geschriften, naar de Bijbelse bron van de verspreiding van het Evangelie en van Gods Woord. De Statenvertaling en de King James 1611 voeren terug naar de dezelfde bron van de eerste Latijnse Bijbels en naar dezelfde bron van de eerste Germaanse Bijbels die in Europa in omloop waren, en waardoor vele Germanen zich bekeerden tot Jezus Christus.
De tekst van de Gotische Bijbel getuigt van de Reformatietekst
We zullen met enkele voorbeelden zien hoe de Gotische Bijbel gelijk is aan de Statenvertaling en de King James 1611, en daarmee veelal afwijkt van de nieuwe vertalingen.
Dit zijn slechts enkele voorbeelden. Er zijn er vele meer. Voor deze voorbeelden wordt u verwezen naar de bronvermelding onder de schema's, maar ook kunt u zelf online zoeken in de Gotische Bijbel, zie de bronvermelding bij de Gotische teksten. Voordat de Roomse vervalsingen er waren, was Gods Woord al wijd verspreid! En zo zien we hoe onze nieuwe vertalingen inderdaad een terugkeer zijn naar die Roomse vervalsingen en de Alexandrijnse bronnen, terwijl we met de Statenvertaling en de King James 1611 de tekst hebben zoals deze door de apostelen aan ons overgeleverd is!
Wulfila een ketter?
Wanneer we in Wikipedia lezen over Wulfila, dan lezen we dat hij een Ariaanse versie van het Christendom verspreidde. Dit houdt in dat hij niet zou geloven dat Jezus Christus een goddelijke natuur zou hebben. Daarom zou hij later tot ketter bestempeld zijn [27]. De “Atlas van de Bijbel en de geschiedenis van het Christedom” noemt Wulfila en de Goten vanwege het Arianisme een “bedreiging voor de katholieke othodoxie” [28]. Ik ben er echter van overtuigd dat de geschiedenis in onze encyclopedieën enigszins gekleurd is door de hang naar het katholicisme van bijna alles wat zich tegenwoordig ook maar enigszins Christen noemt. In datzelfde Wikipedia lezen we namelijk ook dat Wulfila niet ontkende dat Jezus Christus God was [29]. Het feit doet zich voor dat er in zijn Gotische Bijbel, voor zover daarvan de teksten ontdekt zijn, geen spoor van de vervalste Vulgaat van Hiëronymus te vinden is, en daar is ook geen spoor van Arianisme in te vinden [30]. Sterker nog, we zagen zojuist al voorbeelden van verzen waar de nieuwe vertalingen het “Heere”-zijn van Jezus Christus weglaten, terwijl de Gotische Bijbel deze verzen gewoon heeft. Nog een voorbeeld:
De Gotische Bijbel blijkt een eerlijke, woord voor woord [32][33], vertaling te zijn vanuit de Antiocheense Griekse handschriften. Zelfs blijkt dat de woordvolgorde van het Grieks sterk bepalend is voor die van de Gotische Bijbel [34]. En dat doet ons denken aan de intentie waarmee ook de Statenvertaling en de King James 1611 tot ons gekomen zijn. En zo heeft de Heere ervoor gezorgd dat Zijn Woord door de eeuwen heen bewaard bleef! Maar waarom werd Wulfila als een ketter gezien? Bedenk dat de Textus Receptus van Erasmus door de Paus in de ban werd gedaan [35]! Bedenk dat Rome, om de verspreiding van de Oude Latijnse Vulgaat tegen te gaan, een vervalste Vulgaat in het leven riep [36]! Wulfila verspreidde Gods Woord, en dat zal de werkelijke reden geweest zijn waarom hij tot een ketter bestempeld is. En met Wulfila werden alle Goten tot aanhangers van het Arianisme bestempeld, en dus prooi voor vervolging. Maar de Goten, waarvan velen Christen geworden waren, geloofden in de maagdelijke geboorte, de kruisiging, de opstanding, de Tweede Komst en de Godheid van Jezus Christus [37]! Misschien dat zij ook sommige zaken niet helemaal juist zagen, maar hun leer was duidelijk meer gefundeerd op Gods Woord dan de leer van Rome. En zo zijn er bronnen die melden dat de wraak van de Goten met name gericht was tegen de heidense afgodstempels. En tegen de Romeinse en Griekse losbandigheid, want bijvoorbeeld bordelen werden gesloten [38]. Dat was de werkelijke dreiging van de Goten! Wulfila’s Bijbelvertaling was zuiver [39], en bewijst mede dat de Statenvertaling en de King James 1611 teruggaan op de tekst van de apostelen!
Over de effecten van Christenvervolgingen
Maar waarom zijn er zo weinig handschriften overgebleven van die Gotische Bijbels, als ze zo wijd verbreid waren? We moeten bedenken dat er diverse Christenvervolgingen geweest zijn. Reeds onder de Romeinse keizers, onder andere in het jaar 300 na Chr. werden Christenen zwaar vervolgd en nagenoeg alle Bijbels verbrand [40]. En zo is het eigenlijk de geschiedenis door gegaan. De Roomskatholieke Kerk heeft ook vele Bijbelverbrandingen op haar geweten. Toen William Tyndale zijn Bijbelvertaling vanaf het vasteland van Europa naar Engeland probeerde te krijgen, werden vele exemplaren onderschept en in het openbaar verbrand [41]. Rome verloor de strijd in de Reformatie, maar probeert via de Oecumene terug te halen wat ze verloren heeft. En tijdens de periode van de afval van het geloof, slaagt ze daar behoorlijk goed in. En zo zien we ook de pogingen van de zogenaamde “Christelijke” wetenschap om het bewijs van de Gotische Bijbel voor de Reformatietekst te wissen! In de 1e tot de 3e editie van de uitgave van het (vervalste) Griekse Nieuwe Testament van de UBS (United Bible Society), waren, weliswaar in voetnoten onderaan de pagina, verwijzingen opgenomen die de overeenkomst tussen de Reformatie-Bijbels en de Gotische tekst benoemden. Waarschijnlijk was de bewijslast dat de moderne vertalingen niet met de oudste versies van Gods Woord overeenkwamen zo groot, dat men in de huidige vierde editie van deze UBS-uitgave deze belangrijke verwijzingen heeft verwijderd [42]! En zo wordt Gods Woord doelbewust vervalst. Het is maar dat u het weet!
Maar zoals de Heere door de eeuwen heen Zijn Woord bewaard heeft, zal Hij dat blijven doen!
“Want alle vlees is als gras, en alle heerlijkheid des mensen is als een bloem van het gras. Het gras is verdord, en zijn bloem is afgevallen; Maar het Woord des Heeren blijft in der eeuwigheid; en dit is het Woord, dat onder u verkondigd is” (1 Petr. 1 : 24, 25).
[1] ‘De Atlas van de Bijbel en de geschiedenis van het Christendom’, Tim Dowley en Peter Wyart, Uitgeverij Jongbloed, Heerenveen, 1997, blz. 104.
[2] De Paulicianen worden veelal in verbinding gebracht met de Mancheïsten. Alhoewel deze Mancheïsten Bijbelgetrouwer waren dan de Rooms-katholieken, hebben de Paulicianen van het begin af aan bepaalde filosofische speculaties van de Mancheïsten verworpen, en hebben aangegeven niet met Mani’s gehele leer geassocieerd te willen worden (‘The History of the New Testament Church’, Volume 1, Peter S. Ruckman, 1982, blz. 226).
[3] ‘The History of the New Testament Church’, Vol. I, Peter S. Ruckman, Ph.D., Bible Baptist Bookstore, Pensacola, USA, 1982, 1989, blz. 269, 270.
[4] Idem, blz. 281.
[5] ‘The History Of The Christian Church, from the birth of Christ to the 18th Century: including the very interesting account of the Waldenses and Albigenses’, William Jones, 1812, 1826, 2000, Chapter 5, Section 3.
[6] Idem.
[7] ‘The History of the New Testament Church’, Vol. I, Peter S. Ruckman, Ph.D., Bible Baptist Bookstore, Pensacola, USA, 1982, 1989, blz. 277.
[8] ‘Gipp’s Understandable History of the Bible’, Samuel C. Gipp, Th.D., DaystarPublishing, Northfield, Ohio, USA, 1987, 2000. blz. 117, 118.
[9] ‘Which Bible?’ David Otis Fuller, D.D., Institute for Biblical Textual Studies, Grand Rapids, Michigan, USA, 1970, 1995, blz. 207.
[10] ‘Which Bible?’ David Otis Fuller, D.D., Institute for Biblical Textual Studies, Grand Rapids, Michigan, USA, 1970, 1995, blz. 197, 198.
[11] ‘The Ruckman Reference Bible’, Dr. Peter S. Ruckman, BB Bookstore, Pensacola, FL, USA, 2009, blz. 1507.
[12] ‘Goten’, Wikipedia, de vrije encyclopedie, bron: http://nl.wikipedia.org/wiki/Goten.
[13] ‘De Atlas van de Bijbel en de geschiedenis van het Christendom’, Tim Dowley en Peter Wyart, Uitgeverij Jongbloed, Heerenveen, 1997, blz. 82, 83.
[14] ‘In Awe of Thy Word: Understanding the King James Bible, Its Mystery and History, Letter by Letter’, G.A. Riplinger and Bryn Riplinger Shutt, A.V. Publications Corp., USA, 2003, blz. 622.
[15] ‘Goten’, Wikipedia, de vrije encyclopedie, bron: http://nl.wikipedia.org/wiki/Goten.
[16] ‘Wulfila’, Wikipedia, de vrije encyclopedie, bron: http://nl.wikipedia.org/wiki/Wulfila.
[17] ‘In Awe of Thy Word: Understanding the King James Bible, Its Mystery and History, Letter by Letter’, G.A. Riplinger and Bryn Riplinger Shutt, A.V. Publications Corp., USA, 2003, blz. 623.
[18] ‘Gotische Bijbel’, Wikipedia, de vrije encyclopedie, bron: http://nl.wikipedia.org/wiki/ Gotische_Bijbel.
[19] ‘Gotische Bijbel’, Wikipedia, de vrije encyclopedie, bron: http://nl.wikipedia.org/wiki/ Gotische_Bijbel.
[20] ‘In Awe of Thy Word: Understanding the King James Bible, Its Mystery and History, Letter by Letter’, G.A. Riplinger and Bryn Riplinger Shutt, A.V. Publications Corp., USA, 2003, blz. 625, 626.
[21] ‘Gotische Bijbel’, Wikipedia, de vrije encyclopedie, bron: http://nl.wikipedia.org/wiki/ Gotische_Bijbel.
[22] ‘Browse the Gothic Bible’, bron: http://www.wulfila.be/gothic/browse/#TOC.
[23] ‘Browse the Gothic Bible’, bron: http://www.wulfila.be/gothic/browse/#TOC.
[24] ‘Browse the Gothic Bible’, bron: http://www.wulfila.be/gothic/browse/#TOC.
[25] ‘Browse the Gothic Bible’, bron: http://www.wulfila.be/gothic/browse/#TOC.
[26] ‘Browse the Gothic Bible’, bron: http://www.wulfila.be/gothic/browse/#TOC.
[27] ‘Wulfila’, Wikipedia, de vrije encyclopedie, bron: http://nl.wikipedia.org/wiki/Wulfila.
[28] ‘De Atlas van de Bijbel en de geschiedenis van het Christendom’, Tim Dowley en Peter Wyart, Uitgeverij Jongbloed, Heerenveen, 1997, blz. 82, 83.
[29] ‘Gotische Bijbel’, Wikipedia, de vrije encyclopedie, bron: http://nl.wikipedia.org/wiki/ Gotische_Bijbel.
[30] ‘In Awe of Thy Word: Understanding the King James Bible, Its Mystery and History, Letter by Letter’, G.A. Riplinger and Bryn Riplinger Shutt, A.V. Publications Corp., USA, 2003, blz. 624.
[31] ‘Browse the Gothic Bible’, bron: http://www.wulfila.be/gothic/browse/#TOC.
[32] ‘Gotische Bijbel’, Wikipedia, de vrije encyclopedie, bron: http://nl.wikipedia.org/wiki/ Gotische_Bijbel.
[33] ‘In Awe of Thy Word: Understanding the King James Bible, Its Mystery and History, Letter by Letter’, G.A. Riplinger and Bryn Riplinger Shutt, A.V. Publications Corp., USA, 2003, blz. 625.
[34] ‘In Awe of Thy Word: Understanding the King James Bible, Its Mystery and History, Letter by Letter’, G.A. Riplinger and Bryn Riplinger Shutt, A.V. Publications Corp., USA, 2003, blz. 625.
[35] ‘One Book Stands Alone, the Key to Believing the Bible’, Douglas D. Stauffer, Ph.D., McCowen Mills Publishers, Millbrook, AL, USA, 2001, blz. 281.
[36] ‘De Vulgaat en de valse Vulgaat’, Arjan Huurnink, Bijbel en Geloof, februari 2011, bron: www.bijbelengeloof.com.
[37] ‘The History of the New Testament Church’, Vol. I, Peter S. Ruckman, Ph.D., Bible Baptist Bookstore, Pensacola, USA, 1982, 1989, blz. 151, 152.
[38] ‘In Awe of Thy Word: Understanding the King James Bible, Its Mystery and History, Letter by Letter’, G.A. Riplinger and Bryn Riplinger Shutt, A.V. Publications Corp., USA, 2003, blz. 624.
[39] Er is slecht één tekst in de Gotische Bijbel die zou kunnen “aantonen” dat Wulfila een ariaan was, en wel 1 Tim. 3 : 16. De oorsprong van deze aanpassing ligt echter niet bij Wulfila maar komt van de handschriften uit Syrië, die door Origenes vervalst waren. (‘The History of the New Testament Church’, Volume 1, Peter S. Ruckman, 1982, blz. 151).
[40] ‘In Awe of Thy Word: Understanding the King James Bible, Its Mystery and History, Letter by Letter’, G.A. Riplinger and Bryn Riplinger Shutt, A.V. Publications Corp., USA, 2003, blz. 620.
[41] ‘William Tyndale, de Engelse schatdelver’, J. Bout en N.J. Spaan, GBS, Leerdam, 2010, blz. 66, 108.
[42] ‘In Awe of Thy Word: Understanding the King James Bible, Its Mystery and History, Letter by Letter’, G.A. Riplinger and Bryn Riplinger Shutt, A.V. Publications Corp., USA, 2003, blz. 969.
