Mindfulness, een wolf in schaapskleren?
Wilde dieren… in vermomming
In 1 Sam. 17 : 34 – 36 kunt u lezen hoe David als herder vocht tegen de wilde dieren. Hij vocht bijvoorbeeld tegen een leeuw en een beer. De wilde dieren worden in Gods woord vaak ook als beeld voor geestelijk gevaar gebruikt. Toen David de Heere om hulp vroeg tegen zijn vervolgers, toen zei hij in Ps. 7 : 3: “Opdat hij mijn ziel niet rove als een leeuw, verscheurende, terwijl er geen verlosser is”. Er zijn geestelijke vijanden die u geestelijk dood willen hebben. En vaak wordt daar een plan voor gebruikt. Een bedekking, zodat u het niet direct door heeft. Zo vinden we van de leeuw in Ps. 10 : 9: “Hij legt lagen in een verborgen plaats, gelijk een leeuw in zijn hol; hij legt lagen om den ellendige te roven; hij rooft den ellendige, als hij hem trekt in zijn net”. En dat is niet alleen Oudtestamentisch. De briesende leeuw wordt in 1 Petr. 5 : 8 als beeld van de duivel gebruikt, en die wil u verslinden. En juist van hem weten we dat hij vaak een vermomming gebruikt. In 2 Kor. 11 : 14 lezen we: “En het is geen wonder; want de satan zelf verandert zich in een engel des lichts”. Dus hij is een briesende leeuw die graag wil verslinden, maar hij verschijnt niet als een briesende leeuw, want dan vlucht u weg, dan zoekt u dekking. Daarom verschijnt hij als een engel des lichts, zodat u met hem meegaat, en zodat hij u kan verslinden.
En bedenk dat dit twee kanten opgaat. Iemand uit de wereld, die bij de Heere Jezus Christus weggetrokken wordt en Hem niet aanneemt, gaat verloren. Wanneer u de Heere Jezus Christus niet kent als uw persoonlijke Verlosser, kost het uw ziel in de eeuwigheid. Dat geldt natuurlijk niet voor de gelovige in Christus. Als kind van God bent u behouden. Alsnog kan hij, wanneer u met hem meegaat, uw leven als Christen teniet doen, uw relatie met uw hemelse Vader teniet doen en uw getuigenis teniet doen. Alsnog kan de satan u daardoor van loon en kroon in de eeuwigheid weghouden. En daarom verschijnt hij, zeker bij kinderen van God, als een engel des lichts.
Grijpende wolven in schaapklederen
Maar er is nog een wild dier dat in de Schrift voorkomt als beeld van een vijand, ook in combinatie met vermomming, en dat is de wolf. In Hand 20 kunt u lezen over het afscheid van de apostel Paulus van de ouderlingen te Efeze (Hand. 20 : 17, 25). Paulus vertelde hen in dit gedeelte dat hij hen “al den raad Gods” verkondigd had. Hij had ze niets onthouden (Hand. 20 : 27). En daarna vermaande hij de ouderlingen om de gehele kudde Gods in de gaten te houden, en hen te weiden (Hand. 20 : 28). En dat had een reden. Want, staat er in Hand. 20 : 29, er zouden “zware wolven” komen, die de kudde niet zouden sparen. Volgens Hand. 20 : 30 blijkt dan dat die wolven zowel van buitenaf als van binnenuit konden (en kunnen) komen. Daarom moest (en moet) er gewaakt worden (Hand. 20 : 31). De Heere Jezus gebruikte de wolf ook als beeld, en Hij liet zien dat wolven, dat vijanden, vaak vermomd komen, om de schapen geweld aan te doen. In Matth. 7 : 15 lezen we dat de Heere Jezus zei: “Maar wacht u van de valse profeten, dewelke in schaapsklederen tot u komen, maar vanbinnen zijn zij grijpende wolven”. Valse profeten worden door de Heere dus met grijpende wolven vergeleken. Maar zij komen dus vaak in schaapskleren… Dat is hetzelfde principe als bij de duivel, die komt als een engel des lichts.
Mindfulness...
In deze studie wordt stilgestaan bij een tegenwoordig veel gebruikte techniek: mindfulness. De meesten zullen die term wel kennen, want het komt tegenwoordig bijna overal voor. In de zorg wordt het bijvoorbeeld toegepast bij mensen met onverklaarbare lichamelijke klachten zoals pijn, depressie en stress, op het werk wordt het toegepast i.v.m. stress en zo ook op scholen. Het is goed om erbij stil te staan, omdat mindfulness vaak aangeboden wordt als iets onschuldigs.
Mindfulness is een vorm van meditatie. Dat wordt door mensen, die mindfulness leren, zelf aangegeven [1]. Meditatie is een techniek waarbij men de geest leeg maakt. Het wordt ook wel aandachttraining genoemd, omdat, door het focussen van de aandacht op bijvoorbeeld de ademhaling, de geest leeggemaakt wordt. Men geeft in het geval van mindfulness dan vaak aan dat het helemaal niets met het Boeddhisme te maken heeft, of in elk geval dat het zou gaan om meditatie, maar dan zonder Boeddha en zonder Boeddhistische rituelen. Heel veel Christenen zeggen ook: “Mindfulness is absoluut niet occult hoor, het is gewoon een techniek om rustig van te worden”. En het werkt. Het “helpt” mensen met bijvoorbeeld pijn, depressie en stress. De wetenschap heeft het omarmd, waardoor men kan zeggen dat het wetenschappelijk bewezen is. Ondanks dat men niet exact weet hoe het werkt, gebeurt er namelijk iets in de geest, wat invloed op bijvoorbeeld de hersenen en de bloeddruk heeft. En dus is het meetbaar en in zekere zin bewijsbaar [2]... Mindfulness wordt dan zelfs ook door verschillende Christelijke hulpverleners aangeboden en gepromoot.
De kenmerken van mindfulness… zijn die Christelijk?
Een voorganger van de Gereformeerde Kerken Vrijgemaakt, die de geest achter mindfulness wilde beproeven, stelde dat mindfulness geen techniek zou zijn, maar een heilsleer, een ander Evangelie van zelfverlossing. Maar daarna ging hij verder door te stellen dat de boeddhistische geest niet uit God is, maar dat dat niet wil zeggen dat Boeddhisten niet iets van God herkend zouden kunnen hebben in Gods geschapen werkelijkheid. En daarbij verwees hij naar de zeven geestelijke kenmerken van mindfuness [3]. Die zeven kenmerken zijn “niet oordelen”, “geduld”, “eindeloos beginnen”, “vertrouwen”, “niet streven”, “acceptatie” en “loslaten”. Daarnaast worden er nog wel andere kenmerken onderscheiden als bijvoorbeeld “sterk genoeg zijn om zwak te zijn” en “het pad van beoefening gaan” [4]. Veel van die punten zijn Bijbels te onderbouwen, en daarom, zegt hij, hebben Boeddhisten dit van God gestolen en moeten wij dat als Christenen terugpakken. Met andere woorden: men heeft iets Boeddhistisch gemaakt, wat eigenlijk van God afkomstig is. En daarmee zet deze voorganger de deur voor mindfulness open, als het maar Christelijk ingevuld wordt [5].
Maar is dat ook zo…? Is mindfulness, wanner het los gezien wordt van Boeddha, en wanneer gekeken wordt naar de geestelijke kenmerken, eigenlijk Christelijk?
Meditatie… een Christelijke traditie?
De predikant, die dit stelde, haalde ook de traditie binnen het Christendom aan “van de geestelijke beoefening waarbij adem en lichaamshouding bij de basis van meditatie horen” [6], en verwees naar Paulus die het zou hebben over de beoefening van de Godsvrucht. Maar waar komt die “traditie” vandaan? Het beoefenen van meditatie door te letten op adem en lichaamshouding komt niet in Gods woord voor. Ook niet het krijgen van een lege geest. De Heere God laat in Zijn woord juist zien dat u vervuld moet worden met Zijn Geest. Ef. 5 : 18 zegt: “…, maar wordt vervuld met den Geest”. Het is de Rooms-katholieke Kerk die een verleden heeft waarin mystici op een mystieke wijze met God in contact probeerden te komen. Het is de Rooms-katholieke Kerk die monniken les in transcendente meditatie liet volgen bij Oosterse Zen meesters [7]. Daar komt het leeg maken van de geest wel voor. Maar de Rooms-katholieke Kerk is niet Christelijk, is niet Bijbels…
Zodra de Heere God in Zijn woord over meditatie spreekt, wat we vooral in de Engelse King James 1611 tegenkomen, dan gaat het niet over leegmaken, maar dan gaat het over overdenken. In Joz. 1 : 8 staat in het Engels het woordje “meditate”. In onze StatenBijbel staat: “Dat het boek dezer wet niet wijke van uw mond, maar overleg het dag en nacht, opdat gij waarneemt te doen naar alles wat daarin geschreven is; want alsdan zult gij uw wegen voorspoedig maken en alsdan zult gij verstandiglijk handelen”. De Heere wil dus dat u Zijn woorden altijd overdenkt… Nog een tekst waar u hetzelfde tegenkomt is Ps. 1 : 2: “Maar zijn lust is in des HEEREN wet, en hij overdenkt Zijn wet dag en nacht”. Niet leeg maken die geest, maar Gods woorden overdenken. In Kol. 3 : 16 staat ook nogeens: “Het woord van Christus wone rijkelijk in u, …”. Dat is heel wat anders dan leegmaken. En als Zijn woorden rijkelijk in u wonen, dan kan de Heere uw gemoed, uw denken veranderen, vernieuwen, waardoor u Gods volmaakte wil gaat begrijpen (Rom. 12 : 2). Wanneer u zich leeg maakt, zult u de Heere God nooit begrijpen. Bijbels mediteren is dus heel wat anders als Oosters mediteren. En de traditie van het Christendom is dus geen garantie dat het ook daadwerkelijk Christelijk is, geen garantie dat het ook daadwerkelijk Bijbels of van de Heere is.
Oefen uzelven tot godzaligheid...
Maar hoe zit het dan met die oefening waar Paulus het over heeft? In 1 Tim. 4 : 7 en 8 lezen we: “Maar verwerp de ongoddelijke en oudwijfse fabelen; en oefen uzelven tot godzaligheid. Want de lichamelijke oefening is tot weinig nut, maar de godzaligheid is tot alle dingen nut, hebbende de belofte des tegenwoordigen en des toekomenden levens”. Daar waar men ademhaling en lichaamshouding aan Bijbelse meditatie wil koppelen, lezen we hier dus dat de Heere zegt: “lichamelijke oefening is tot weinig nut”. Inderdaad spreekt de Heere over “oefen uzelven tot godzaligheid”, maar dat heeft dus niets met lichamelijke oefening te maken. Oefening tot godzaligheid is dat u probeert te leven tot eer van de Heere naar “de woorden des geloofs en der goede leer” (1 Tim. 4 : 6). Daar hoort wel een bedwingen van uw lichaam bij (1 Kor. 9 : 27). Maar dat heeft nogmaals niets te maken met leegmaken, ademhaling, lichaamshouding en dat soort dingen. Alleen door het overleggen van de woorden van God, door u ermee te vullen, kunt u uw lichaam op de juiste manier bedwingen, kunt u zich oefenen tot godzaligheid en verstandiglijk handelen (dus met het verstand!).
Niet oordelen...
We gaan kijken hoe het zit met die geestelijke kenmerken van mindfulness. Ze klinken namelijk best Bijbels… We zullen ze niet allemaal bespreken, maar wel een enkele. Over de oefening hebben we het reeds gehad. De Bijbelse oefening tot godzaligheid is niet de oefening van de meditatie van Boeddhisme of het zogenaamde Christendom. Maar dan bijvoorbeeld het eerste kenmerk “niet oordelen”. Niet oordelen klinkt natuurlijk heel Bijbels. Maar het heeft niets te maken met niet hypocriet zijn, door de ander aan te spreken op iets wat jij gewoon doet. Dát “niet oordelen” is inderdaad Bijbels (Matth. 7 : 1, 5). Maar het “niet oordelen” bij mindfulness houdt in dat het gaat om “het zijn”, dat u momenten en zaken bekijkt, zonder er een waarde oordeel van “goed” of “fout” aan te geven. Maar dat is niet wat de Heere God in Zijn woord laat zien. Reeds in het Oude Testament moesten de priesters het volk het verschil bijbrengen tussen “rein” en “onrein”, tussen “heilig” en “onheilig”, tussen “goed” en “fout”. Alleen door dat te leren, kunt u, zoals we zagen, op grond van Gods woord “verstandiglijk” beslissen en handelen. De Heere klaagde het volk Israël aan dat dit vaak niet gebeurde, de priesters deden niet wat ze moesten doen (zie bijv. Ezech. 22 : 26). Het leren is wat dat betreft in het Nieuwe Testament niet anders. Preken is ook “bestraffen” (2 Tim. 4 : 2). Om te kunnen bestraffen moet wel het verschil tussen “goed” en “fout” aangegeven worden. Anders is het niet duidelijk wat er bestraft moet worden. Daarom verkondigde Paulus “al den raad Gods”, zoals we zagen in Hand. 20 : 27. Daarom stond hij niet neutraal tegenover de “zware wolven”, maar waarschuwde hij ertegen (Hand. 20 : 29, 30). Ondanks dat het “niet oordelen” van mindfulness in eerste instantie een Bijbels kernpunt lijkt, gaat mindfulness daarmee bij nader inzien dus regelrecht tegen Gods woord in…
Vertrouwen...
Een ander geestelijk kernpunt van mindfulness is “vertrouwen”. Ook dat is Bijbels natuurlijk een mooi punt: Stel uw vertrouwen in de Heere God. Spr. 3 : 5 zegt: “Vertrouw op den HEERE met uw ganse hart, en steun op uw verstand niet”. Maar dat is natuurlijk niet wat mindfulness leert. Een dokter, die zelf mindfulness lessen geeft, zegt:
“Het lijkt mij dat mindfulness-meditatie teruggaat naar de echte bron (...), en ons echt in contact brengt met ons diepste zelf. (…) Dat laatste lijkt de kern te weerspiegelen, omdat het erop wijst dat je in een bepaalde harmonie komt met je eigen essentie. Door de oefeningen te doen komen veel mensen tot een innerlijke verandering omdat er meer harmonie in hun leven komt. Het is heel mooi om te zien dat dit op acht weken tijd kan gebeuren en bijna iedereen die de meditaties beoefent maakt die diepe transformatie mee” [8].
Mindfulness leert u dus ten diepste te vertrouwen op uzelf, en dan gaat het eigenlijk om het Zelf, de innerlijke (goddelijke) kern [9]. Men is niet op zoek naar God, Die een andere Persoon is dan uzelf, maar naar god in uzelf. Mensen maken weldegelijk een transformatie mee. Eigenlijk een soort van wedergeboorte, alleen dan geen Bijbelse wedergeboorte door Gods Geest. Maar mensen zijn bezig om zichzelf op deze manier te verlossen. Dat staat allemaal haaks op wat de Heere in Zijn woord laat zien. De mens is zondig in Gods ogen, en kan zichzelf niet verlossen. In Jes. 41 : 24 staat geschreven: “Zie, gijlieden zijt minder dan niet en ulieder werk is erger dan een adder; hij is een gruwel, die ulieden verkiest”. De mens heeft een persoonlijke Verlosser nodig die voor zijn of haar zonden gestorven is, en dat is de Heere Jezus Christus.
Acceptatie en loslaten...
Dan zijn er nog de kenmerken van “acceptatie” en “loslaten”. Ook die punten klinken Bijbels. Wanneer u lijdzaam bent, dan accepteert u de dingen die Heere op uw pad laat komen. U vertrouwt Hem in alles, en dus brengt u uw noden bij Hem, en probeert u alles aan Hem over te laten. 1 Petr. 5 : 6 en 7 zeggen: “Vernedert u dan onder de krachtige hand Gods, opdat Hij u verhoge te zijner tijd. Werpt al uw bekommernis op Hem, want Hij zorgt voor u”. Maar opnieuw is dit niet wat mindfulness leert. Door middel van meditatie ontledigt u uw geest. En daardoor zou dan het lijden ophouden. U leert bij mindfulness bijvoorbeeld uw gedachten waar te nemen, zonder erin mee te gaan, zonder u er aan over te geven. U aanvaardt dan bijvoorbeeld dat u pijn hebt, maar u plaatst uzelf er als het ware buiten. Door mindfulness gaat u uw pijn als het ware van een afstand observeren. Daardoor zou de geest rustig worden. Het heeft dus helemaal niets te maken met vertrouwen in de Heere God en het aan Hem overgeven.
Sterk genoeg zijn om zwak te zijn...
Als laatste bespreken we het kenmerk: “sterk genoeg zijn om zwak te zijn”. Bijbels gezien zou u dan kunnen denken aan de apostel Paulus die in Christus kan zeggen: “want als ik zwak ben, dan ben ik machtig”, omdat de Heere dan Zijn kracht door u heen kan laten zien (2 Kor. 12 : 10). Maar binnen mindfulness heeft het te maken met het aan de kant zetten van uw ego, imago, uw sterke wil, uw talenten e.d., waardoor uw echte “Zelf” tot zijn recht kan komen. Het gaat dus opnieuw om het leeg maken van uzelf, om uw echte “ik” te kunnen vinden [10]. Zo kunt u nog meer van die kenmerken uitzoeken, om erachter te komen dat mindfulness absoluut niets te maken heeft met de Heere God en Zijn woord.
Waarom werkt meditatie?
Meditatie werkt, niet omdat er een god in u aanwezig is, maar, omdat, zoals de Bijbel laat zien, er een geestelijke wereld aanwezig is van geestelijke boosheden in de lucht, die invloed proberen te krijgen op u. Ef. 6 : 12 zegt: “Want wij hebben den strijd niet tegen vlees en bloed, maar tegen de overheden, tegen de machten, tegen de geweldhebbers der wereld der duisternis dezer eeuw, tegen de geestelijke boosheden in de lucht”. Maar dat betekent dat u zich juist niet moet ontledigen, maar dat u juist de wapenrusting Gods geheel moet aantrekken. U dient zich bijvoorbeeld voor te bereiden in Zijn woord en Zijn woord bewust ter hand nemen om u te verdedigen. Anders krijgt een andere geestelijke wereld invloed op u. En die geestelijke wereld wil u wel verlichting van pijn en stress geven, zelfs zo dat het meetbaar is, of mooie ervaringen geeft, in ruil voor het feit dat u zich afkeert van de Heere God.
De geest van de diepte
Bij meditatie wordt ook veel met visualisatie gewerkt. En wanneer u dan aan een meer denkt, waar de oppervlakte van het water onrustig kan zijn, dan wordt u gevraagd uzelf te identificeren met de stilte van het meer in de diepte… [11]. Wanneer u dan bedenkt dat men het ook over uw “diepe zelf” heeft, nadat u zich ontledigd heeft, betekent het eigenlijk dat u te maken hebt met die andere geest die bezit van u heeft genomen: de “geest van de diepte”. Bij “diepte” moest ik aan de afgrond denken. Het is de Leviathan, die een type is van de duivel, die de afgrond doet oplichten (Job 41 : 23). In Openbaring leest u over de sprinkhanen die uit de afgrond op zullen komen. Zij hebben een koning die Apollyon of Abaddon heet, wat Verderver betekent. Dus de koning van de afgrond, de diepte, is de Verderver.
Het mag duidelijk zijn door welke geest u geleid gaat worden op het moment dat u door middel van meditatie uzelf denkt te verlossen.
Het hart van Boeddhisme zit in mindfulness
In het begin van deze studie ging het onder andere over een “wolf in schaapskleren”. We zagen de mooie woorden waarmee men mindfulness kenmerkt. Deze woorden zijn bewust gekozen. Degene die mindfulness bedacht heeft, Jon Kabat-Zinn, heeft namelijk bewust het boeddhisme “uit” mindfulness gehaald, waardoor men ook wel spreekt over “westers Boeddhisme”. Maar het is en blijft Boeddhisme. Sterker nog, het hart van Boeddhisme zit erin verwerkt. In een interview gaf Jon Kabat-Zinn aan:
“Als je de essentie van de meditatieve praktijk in een gewoon medisch instituut wilt brengen, kan dat op een succesvolle wijze of op een wijze die maakt dat de techniek onmiddellijk wordt afgewezen. Als je binnenkomt en direct over Boeddha gaat praten en meesters uitnodigt met kaalgeschoren hoofden voor lezingen, wordt dit direct opgepikt als de een of andere vreemde culturele ideologie, een geloofssysteem. Geen wonder dat het dan verworpen wordt” [12].
Kabat-Zinn ontwikkelde mindfulness in de jaren ‘70 van de vorige eeuw. Mensen waren toen nog niet zo Oosters gericht als nu. Om mindfulness ingang te laten vinden ontdeed men het dus van Boeddhistische rituelen en wordt er zelfs niet over Boeddha gesproken. De kenmerken lijken zelfs gebaseerd op Christelijke waarden. En zo kon Boeddhistische meditatie, om mensen onder de invloed van een andere geest te brengen, zijn ingang vinden. Want dat het Boeddhistisch is, blijk uit wat hij verder zegt:
“Over mindfulness wordt vaak gesproken als het hart van Boeddhistische meditatie. Het was een van de belangrijkste lessen van de Boeddha, en is terug te vinden in alle verschillende tradities van Azië. We proberen het zó te onderwijzen dat intuïtief het beste van de Vipassana oriëntatie met het meest toegankelijke en minst geheimzinnige van de Zen energie gecombineerd wordt. De combinatie is echt prachtig” [13].
Een grijpende wolf, die de kudde niet spaart
Kortom: het gaat om een echte grijpende wolf in schaapskleren, die eropuit is om de kudde niet te sparen. Het probeert ongelovigen bij de Heere weg te houden. Zoals 2 Kor. 4 : 4 zegt: “In dewelke de god dezer eeuw de zinnen verblind heeft, namelijk der ongelovigen, opdat hen niet bestrale de verlichting van het Evangelie der heerlijkheid van Christus, Die het Beeld Gods is”. En het probeert gelovigen uit hun goede relatie met hun hemelse Vader te halen, zodat ze niet kunnen leven als Christen en zodat ze schade zullen lijden in de eeuwigheid.
Laat u dus niet verleiden om voor uw gezondheid of uw werk, of het nu in verband met pijn, depressie, stress of wat anders is, mindfulness te gaan praktiseren. En heeft u mindfulness in uw leven toegepast, en ziet u in dat het niet goed geweest is, belijdt het de Heere en vertrouw Hem vanaf nu in alle dingen.
De enige manier om u tegen de verleiding te wapenen, is door u niet leeg te laten maken, maar door u te vullen met het woord van God. Zoals Hand. 20 : 32 zegt: “En nu, broeders, ik beveel u Gode en het woord Zijner genade, Die machtig is u op te bouwen en u een erfdeel te geven onder al de geheiligden”. Alleen door Gods woord in u op te nemen en te overleggen weet u wat goed is en wat fout is, en kunt u daadwerkelijk verstandiglijk handelen. Niet uit eigen verstand, maar door de Heere geleid. En dan leeft u fysiek weliswaar in het “nu”, maar mag u gericht zijn op de toekomst. In Filip. 3 : 14 staat geschreven: “Maar één ding doe ik, vergetende hetgeen dat achter is, en strekkende mij tot hetgeen dat voor is, jaag ik naar het wit tot den prijs der roeping Gods, die van boven is in Christus Jezus”.
[1] ‘NEW BOOKLET: MINDFULNESS—What You May Not Know and Should Have Been Told’, Lighthouse Trails Editors, 05-07-2018, bron: https://www.lighthousetrailsresearch.com/blog/new-booklet-mindfulness-may-not-know-told/.
[2] ‘Genezing uit het Oosten?’, Ruud van der Ven, Uitgeverij Voorhoeve, Utrecht, 2011.
[3] ‘Boeddhistische techniek is van christenen’, Philip Troost, Nederlands Dagblad, 15-06-2009.
[4] ‘Genezing uit het Oosten?’, Ruud van der Ven, Uitgeverij Voorhoeve, Utrecht, 2011.
[5] ‘Boeddhistische techniek is van christenen’, Philip Troost, Nederlands Dagblad, 15-06-2009.
[6] ‘Boeddhistische techniek is van christenen’, Philip Troost, Nederlands Dagblad, 15-06-2009.
[7] ‘Aanval op het gebedswapen’, A. Huurnink, Bijbel en Geloof, Apeldoorn, 17-11-2008, bron: https://www.bijbelengeloof.com/index.php/bijbelstudies/de-geestelijke-wereld/142-aanval-op-het-gebedsqwapenq.
[8] ‘Stichting Intermobiel: Artikel van David Dewulff’, Lut van Schoors, Stichting Intermobiel, 2004.
[9] ‘Genezing uit het Oosten?’, Ruud van der Ven, Uitgeverij Voorhoeve, Utrecht, 2011.
[10] ‘Genezing uit het Oosten?’, Ruud van der Ven, Uitgeverij Voorhoeve, Utrecht, 2011.
[11] ‘Genezing uit het Oosten?’, Ruud van der Ven, Uitgeverij Voorhoeve, Utrecht, 2011.
[12] ‘Mindful Medicine, an interview with Jon Kabat-Zinn’, Primary Point, 1991.
[13] ‘Mindful Medicine, an interview with Jon Kabat-Zinn’, Primary Point, 1991.
