Is het nu “liefde” of “liefde”?
Woordstudies: gevaarlijk spel – deel 2
Inleiding
In de studie "De man Gods en een oud profeet", n.a.v. 1 Kon. 13, hebben we gezien dat Gods Woord vast en onveranderlijk is, en dat we Zijn Wood niet eigenhandig moeten veranderen. De man Gods luisterde naar een oud profeet, die wat anders zei dan God had gezegd. Doordat de oud profeet zei dat een engel het hem verteld had, was hij geloofwaardig voor de man Gods. Echter Gods Woord is onveranderlijk en de oud profeet loog. De man Gods vindt de dood door een leeuw. En zo is het ook met ons. Wanneer wij Gods Woord loslaten en niet serieus nemen, dan kunnen wij niet staande blijven, maar zullen we vallen voor de verleiding van de vijand, de duivel, die in de Bijbel wel vergeleken wordt met een leeuw. Dat wil niet zeggen dat een gelovige zijn behoud kwijt is, maar de vijand krijgt wel macht over de gelovige.
Aan de hand van de HSV hebben we een voorbeeld bekeken hoe mensen Gods Woord afhandig gemaakt wordt. In de studie "Woordstudies: gevaarlijk spel" hebben we gezien hoe woordstudies in de zogenaamde grondtekst mensen afleiden van Gods Woord. We zagen hoe men buiten-Bijbelse bronnen, en de Septuaginta, een vervalsing van de Schrift, aanhaalt om te bewijzen dat “apostasia” geen “afval” van het geloof betekent, maar “Opname”. En zo probeert men extra bewijsmateriaal voor de Opname te vinden door de Schrift aan te passen! Wij hebben door Schrift met Schrift te vergelijken, en door te letten op de context, gezien dat “apostasia” weldegelijk “afval” van het geloof betekent.
Zo hebben we opnieuw een bewijs dat die woordstudies mensen vaak op het verkeerde been zetten. Mensen voelen zich erdoor gesterkt omdat ze vaak aansluiten bij de leer die men verkondigt. Maar men sleutelt wel aan Gods Woord... Soms met verstrekkende gevolgen. Men sleutelt aan Gods Woord. Men schrapt het Woord Zelf, en vervangt het door menselijk gefilosofeer. En daarmee heeft men “de leeuw”, de duivel, een opening gegeven. Wij moeten de Schrift niet aanpassen, om onze leer te bewijzen. Gods Woord spreekt over de Opname, daar hebben we niet nog eens extra tekstbewijzen voor nodig. In ieder geval geen teksten die wij aangepast hebben. Gods Woord spreekt ook over DE afval van het geloof in de eindtijd. Alleen door Schrift met Schrift te vergelijken kunnen wij Gods Woord begrijpen.
"Agape" en "Phileo"
In deze studie gaan we nog een voorbeeld bekijken n.a.v. het Schriftgedeelte Joh. 21 : 15 - 17. En het is een heel bekend voorbeeld. Velen zullen wel van de agape-liefde gehoord hebben. In eigenlijk elke willekeurige “Christelijke” studie over liefde, wordt liefde behandeld aan de hand van grondwoorden in de Griekse taal. Door die grondwoorden te bestuderen zouden we dan een grotere rijkdom uit Gods Woord kunnen halen. Zo is “agape” bekend als:
“de hoogste vorm van liefde. (...) Het is de onzelfzuchtige liefde. De opofferende en dienende liefde. Deze liefde komt van God, de Vader” [1].
Zo bestaat er in het Grieks nog een woord voor liefde: “phileo”. Dit woord wordt wel als volgt omschreven:
“Deze liefde drukt kameraadschap en vriendschap uit; een diepe warmte tussen twee personen, ongeacht het geslacht” [2].
Het Griekse woord “philadelphia” is hiervan afgeleid, en betekent “broederlijke phileo”, of “broederlijke liefde” [3]. Deze liefde wordt ook wel als volgt omschreven:
“Een menselijke liefde, welke begrensd is. (...) Broederlijke vriendschap is belangrijk in menselijke relaties, maar is ondergeschikt aan agape liefde, want het hangt van een wederkerige relatie af, wat betekent dat wij vriendelijk en liefdevol zijn voor mensen, die ook vriendelijk en liefdevol naar ons toe zijn” [4].
Hoe komt men bij deze uitleg? Want zelfs wanneer we in een Griekse Lexicon, een Grieks woordenboek, kijken, dan zien we dat deze woorden niet deze betekenis dragen.
In "Strong’s" [5] vinden we:
25 aga’paoo, ww
misschien van agan (veel), of cf 5368 TDNT-1:21,5;
AV-love 135, beloved 7; 142
1) van personen
1a) welkom heten, koesteren, gesteld zijn op, houden van
2) van dingen
2a) aangenaam vinden, met of over iets tevreden zijn
5368 phi’leo, ww
van 5384 TDNT-9:114,1262;
AV-love 22, kiss 3; 25
1) liefhebben, beminnen
1a) goedkeuren
1b) houden van
1c) bekrachtigen
1d) vriendelijk behandelen, als vriend ontvangen
2) tekenen van liefde tonen
2a) kussen
3) graag iets doen
3a) plegen, gewoon zijn
In "Young’s" [6], een andere Griekse Lexicon, vinden we:
Agapao
liefde
geliefde
Phileo
kus
liefde
Eigenlijk, zo blijkt hieruit, is er dus niet zo een groot verschil tussen de beide woorden. Echter toch heeft zich een hele uitleg om deze Griekse woorden heen gevormd. Waar komt dat vandaan? Hiervoor neem ik het boek “Abundant Living” [7], een boek dat mijn vrouw vroeger op de Bijbelschool als studieboek kreeg, als voorbeeld.
Waar komt de uitleg rond "Agape" en "Phileo" vandaan?
Men verwijst naar de Goddelijke liefde van Joh. 3 : 16. Daar staat geschreven: “Want alzo lief <agapao> heeft God de wereld gehad, dat Hij Zijn eniggeboren Zoon gegeven heeft, opdat een ieder, die in Hem gelooft, niet verderve, maar het eeuwige leven hebbe”. God heeft ons deze liefde gegeven, zonder dat Hij er direct wat voor terug verwachtte. De Heere Jezus ging voor ons naar het kruis, zonder dat Hij, of de Vader, daar beter van werd. In 1 Joh. 4 : 19 staat geschreven: “Wij hebben Hem lief <agapao>, omdat Hij ons eerst liefgehad <agapao> heeft”. Op grond hiervan zegt men dus dat “agapao” of “agape” de onzelfzuchtige, goddelijke liefde is [8]. Zo zijn er nog meer teksten aan te wijzen die dit lijken te onderbouwen (Joh. 14 : 21; Ef. 3 : 17 – 19) [9].
Voor de broederlijke liefde verwijst men naar 2 Petr. 1 : 7, waar staat geschreven: “En bij de godzaligheid broederlijke liefde <philadelphia>, en bij de broederlijke liefde <philadelphia>, liefde <agape> jegens allen”. Hierbij wordt dan de opmerking gemaakt dat het om “vriendschap, een menselijke liefde” gaat, die begrensd is [10]. Nu zouden we op zich kunnen begrijpen dat het bij “broederlijke liefde” om een vorm van menselijke liefde gaat, maar deze conclusie is niet gebaseerd op de Bijbeltekst zelf, want dat staat er namelijk niet. Sterker nog, Men heeft in het boek het Griekse woordje “agape” bij deze tekst niet geplaatst, maar in de Griekse tekst is dus ook sprake van "agape". En is het dan zo dat gelovigen elkaar met een begrensde broederlijke liefde moeten liefhebben, en de hele wereld (“allen”) met een goddelijke onzelfzuchtige liefde...?
De standaard uitleg van "Agape" door Gods Woord weerlegd!
Hier begint zich het eerste mankement aan de hele theorie te vertonen. Want bij dezelfde tekst vertelt men in het boek dat “wij liefhebben als mensen ons ook liefhebben”. En dan haalt men Luk. 6 : 32 aan, waar staat: “En indien gij liefhebt <agapao>, die u liefhebben <agapao>, wat dank hebt gij? Want ook de zondaars hebben lief <agapao> degenen, die hen liefhebben <agapao>”. In het boek “Abundant Living” wordt deze tekst geciteerd zonder de Griekse woorden te noemen. Daarmee onderbouwt men de stelling dat “philadelphia” (afgeleid van “phileo”) een beperkte, begrensde, menselijke liefde is [11]. Echter het Griekse woord voor liefde in deze tekst is niet "Phileo". Het Griekse woord in deze tekst is vier maal “agapao”, de zogenaamde “goddelijke, onzelfzuchtige liefde”! Punt één, we zien hoe mensen misleid worden door de Griekse woorden er niet bij te zetten. Punt twee we zien hoe mensen misleid worden, want "agapao" kan op basis van deze tekst dus niet betekenen “goddelijke, onzelfzuchtige liefde”!
Maar de misleiding gaat verder. Want verderop in het boek stelt men dat wanneer wij geen agape-liefde van de Heilige Geest leren, we de verkeerde dingen gaan liefhebben [12]. En men geeft daar enkele teksten als bewijs bij. Zonder de agape-liefde zouden wij eer van mensen meer liefhebben dan eer van God. Hierbij plaatst men de volgende tekst, Joh. 12 : 43, waar staat: “Want zij hadden de eer der mensen lief <agapao>, meer dan de eer van God”. Het Griekse woord, dat daar staat, is toch echt wel “agapao”! Wordt deze "verkeerde liefde" weergegeven door "agapao"...? Zo stelt men dat u zonder agape-liefde uzelf belangrijker kunt gaan vinden dan anderen. De tekst Luk. 11 : 43 wordt daarbij geciteerd: “Wee u, Farizeeën, want gij bemint <agapao> het voorgestoelte in de synagogen, en de begroetingen op de markten”. Maar die "verkeerde liefde" wordt hier opnieuw aangegeven met het Griekse woord “agapao”! En zo zou men zonder agape-liefde de duisternis meer liefhebben dan het licht, volgens Joh. 3 : 19, waar staat: “En dit is het oordeel, dat het licht in de wereld gekomen is, en de mensen hebben de duisternis liever gehad <agapao> dan het licht, want hun werken waren boos”. Ook hier wordt het Griekse woord “agapao” gebruikt. Volgens de hedendaagse theologie staat daar dus dat de mensen de duisternis meer met een goddelijke onzelfzuchtige liefde hebben liefgehad! U begrijpt dat in het boekje de teksten wel aangehaald worden als bewijs, maar dat de Griekse woorden in deze teksten niet genoemd worden, en zo worden mensen aan de hand van een Griekse theorie misleid in de Bijbel!
"Agapao" en "Phileo" in Joh. 21 : 15 - 17
Wat wil men nu met het onderscheid in “agape” en “phileo” bereiken? Vaak zegt men dan dat onze taal beperkt is, en, doordat niet alles letterlijk te vertalen is, onze vertaling soms rijke lessen van de Heere achterhoudt. Of met andere woorden: het Grieks geeft meer licht op Gods Woord! Zo zou de rijkdom van Joh. 21 : 15 - 17 alleen maar duidelijk worden aan de hand van het Grieks:
“De Here Jezus stelt Petrus driemaal een vraag. Het lijken op het eerste gezicht dezelfde vragen, maar dat zijn het niet. Bedenk wat Petrus gezegd had: “Al zouden al die anderen U verlaten, ik niet.” (Marcus 14:29) De eerste vraag is: "Heb je Mij waarlijk lief, meer dan dezen?" Twee dingen vallen op, "meer dan dezen" en "waarlijk lief." Petrus is door zijn falen nu ontdekt aan zichzelf. Hij weet dat hij de Heer niet meer lief heeft dan de anderen, dat hij niet trouwer is dan de anderen. Ze hebben allemaal gefaald. Jezus spreekt over "waarlijk lief". In het Grieks wordt in de vraag van Jezus het woord "agape" gebruikt. Dat woord wordt in de bijbel meestal gebruikt om de goddelijke liefde aan te duiden. De liefde die zich volledig geeft. Petrus antwoordt: "Heer, U weet dat ik U liefheb". In zijn antwoord gebruikt hij niet agape maar phileo. Phileo staat voor menselijke liefde (broederliefde). Petrus weet hoe het met hem gesteld is, vandaar dat hij het woord agape niet gebruikt. Hij spreekt niet over waarlijk liefhebben (agape) en ook niet over "meer dan dezen". Dan stelt de Here Jezus de tweede vraag. "Heb je Mij waarlijk lief?". De Here Jezus daalt al wat af. Hij laat nu het "meer dan dezen" weg. Opnieuw antwoordt Petrus met phileo en niet met agape. Ten slotte stelt de Here Jezus de derde vraag. "Heb je Mij lief?" Hij heeft het "meer dan dezen" en het "waarlijk lief" laten vallen. De Here Jezus is nu afgedaald tot het niveau van Petrus. Hij gebruikt nu zelf het woord phileo en niet agape. Dit raakt Petrus diep, want hij antwoordt nu: "Heer, gij weet alle dingen, gij weet dat ik U liefheb". "Heer, dat weet U toch. Ik heb niet de goddelijke agape liefde voor U en ik heb zeker niet meer liefde voor U dan anderen, maar U weet dat ik U liefheb. Ik heb gefaald, maar U weet dat ik U liefheb." Dat was genoeg voor de Here Jezus. Petrus was nu klaar voor zijn taak, het weiden van Gods kudde. Petrus had gefaald. De Here Jezus bedekte dat niet met de mantel der liefde. Hij bemoedigde Petrus na zijn falen zodat deze er niet aan onderdoor ging, maar Hij zorgde er ook voor dat de lessen tot Petrus doordrongen. Hij dwong hem in dit gesprek zijn eigen falen onder ogen te zien” [13].
Allereerst een opmerking over de gebruikte vertaling in de hierboven geciteerde studie. Men heeft de NBG-’51 gebruikt, wat duidelijk wordt uit de vragen die de Heere Jezus aan Petrus stelt. In de NBG-’51 vraagt de Heere Jezus "Heb je mij waarlijk lief, meer dan dezen?" en "Heb je mij waarlijk lief?". Echter in de Statenvertaling staat daar: "Hebt gij Mij liever dan dezen?" en "Hebt gij Mij lief". In die zin is er in de Statenvertaling geen onderscheid met de derde vraag, waar de Heere Jezus vraagt: "Hebt gij Mij lief?" We zien dat de NBG-’51 met "waarlijk lief" uitleggend vertaald heeft! En daarmee heeft men de populaire "theologische" vertaling van "agape" in de tekst gelegd, welke uitleg in Gods Woord juist weerlegd wordt! Alleen hierdoor ontstaat er al een andere uitleg, die misschien mooi klinkt, maar die Gods Woord niet verhelderd, maar die Gods Woord eerder verduisterd! Maar dat nu even ter zijde.
Inderdaad confronteert de Heere Jezus Petrus met wat hij gedaan heeft in het verleden. Het feit dat Petrus Hem drie maal verloochende, en dat de Heere Jezus hem nu driemaal de vraag stelt: “Hebt gij Mij lief?”, doet Petrus bedroefd worden! Toch krijgt Pertus de opdracht: “Weid mijn schapen” (Joh. 21 : 17). Zouden alle discipelen de Heere Jezus slechts met een menselijke phileo-liefde liefhebben? Waarom zouden wij dan nog de agape-liefde moeten leren, om ons te beschermen tegen een verkeerde vorm van liefde, zoals men in het besproken boek aangeeft? Daar komt bij dat Petrus op iedere vraag van de Heere Jezus met “agapao” erin, niet alleen antwoord: “Heere, Gij weet, dat ik U liefheb”, maar hij antwoordt met: “Ja, Heere, Gij weet, dat ik U liefheb”. Wanneer Petrus de Heere Jezus met een mindere liefde liefhad, dan zou hij dus een leugenaar zijn, omdat hij met “ja” antwoordde. En wanneer Petrus de Heere Jezus met een mindere liefde liefhad, waarom zou hij dan wel de opdracht van de Heere Jezus gekregen hebben: “Weid mijn schapen?” In Joh. 14 : 21 staat geschreven: “Die Mijn geboden heeft, en ze bewaart, die is het, die Mij liefheeft <agapao>; en die Mij liefheeft <agapao>, zal van Mijn Vader geliefd <agapao> worden; en Ik zal hem liefhebben <agapao>, en Ik zal Mijzelf aan hem openbaren”. In dit vers wordt toch echt het Griekse “agapao”, de zogenaamde “Goddelijke onzelfzuchtige, diepe liefde”, gebruikt! Dat betekent dat iemand die Jezus’ geboden heeft en ze bewaart, de Goddelijke liefde heeft! Indien iemand die liefde niet heeft, heeft die iemand Jezus’ geboden niet, en bewaart deze niet! Petrus zou dus niet de agapao-liefde hebben, de andere discipelen ook niet. Hoe kan de Heere hen dan ooit gebruikt hebben om Zijn Woord aan ons over te leveren...? Er zit is iets niet goed met de uitleg in de hiervoor geciteerde studie.
De standaard uitleg van "Phileo" door Gods Woord weerlegd
We zagen al dat er iets niet klopte met de uitleg van “agapao” als “Goddelijke, onzelfzuchtige, diepe liefde”. Hetzelfde geldt voor “phileo”.
In Joh. 5 : 21 lezen we: “Want de Vader heeft de Zoon lief <phileo>, en toont Hem alles, wat Hij doet, en Hij zal Hem groter werken tonen dan deze, opdat gij u verwondert”. Het woord dat hier voor liefhebben gebruikt wordt, is “phileo”. Moeten wij dan geloven dat de Vader de Zoon slechts vriendschappelijk liefheeft? Of blijkt hieruit dat de theorie, die men aangenomen heeft, God, Die geen mens is (Num. 23 : 19), onderwaardeert, doordat Hij Zijn Zoon met een menselijke liefde zou liefhebben?
In Joh. 3 : 35 staat van Diezelfde Vader geschreven: “De Vader heeft de Zoon lief <agapao>, en heeft alle dingen in Zijn hand gegeven”. Hier is het Griekse woord “agapao” gebruikt! Is de liefde van de Vader voor de Zoon in twee hoofdstukken dan minder geworden? Van Goddelijke naar menselijke liefde...?
"Agapao" en "Phileo" zijn synoniem!
Johannes wordt op verschillende plaatsen de discipel genoemd die Jezus liefhad. En dan is het interessant om te zien hoe hetzelfde op verschillende plaatsen gezegd wordt:
Joh. 3 : 23: “En een van Zijn discipelen was aanzittende in de schoot van Jezus, dien Jezus liefhad <agapao>”
Joh. 20 : 2: “Zij liep dan, en kwam tot Simon Petrus en tot de andere discipel, dien Jezus liefhad <phileo>,...”.
Joh. 21 : 7: “De discipel dan, dien Jezus liefhad <agapao>,...”.
Dezelfde zin wordt met verschillende Griekse woorden weergegeven. Hieruit blijkt, en er zijn meer voorbeelden aan te halen (zie Matth. 10 : 37; Openb. 3 : 19; Joh. 12 : 25; 1 Kor. 16 : 22, Titus 2 : 4), dat de woorden “agapao” en “phileo” in Gods Woord als synoniem gebruikt worden! Synoniemen zijn verschillende woorden die hetzelfde, of nagenoeg hetzelfde betekenen. Je kunt zeggen: “Na de verhuizing loopt hij een rondje door het lege huis”. Je kunt ook zeggen: “Na de verhuizing loopt hij een rondje door de lege woning”. Je gebruikt een ander woord, maar je zegt hetzelfde. Dat zijn synoniemen. En dat is wat de woorden “agapao” en “phileo” ook zijn. De gebruikelijke uitleg, die men bij deze woorden heeft, is pure speculatie. Denk maar aan het feit dat zelfs de Griekse Lexicons eigenlijk nauwelijks onderscheid laten zien. Natuurlijk kunnen de woorden in de tijd van de Heere Jezus en de apostelen een subtiel verschil in betekenis gehad hebben, maar dit verschil is niet uit de Bijbeltekst te halen. En zoals de Heere beloofd heeft, heeft Hij Zijn Woord voor ons bewaard! Zowel “agapao” als “phileo” betekenen gewoon "liefde"! Elke opmerking dat er een verschil is in soort of niveau van liefde is pure speculatie.
Bestaat er dan geen Goddelijke liefde in Gods Woord?
Is er in de Bijbel dan geen sprake van Goddelijke liefde? Jawel hoor. Maar dan staat er geen “agape”, maar “agape theos”. In Rom. 5 : 5 staat bijvoorbeeld: “En de hoop beschaamt niet, omdat de liefde <agape> Gods <theos> in onze harten uitgestort is door de Heilige Geest, Die ons is gegeven.”
De misleiding gaat verder: Het gebruik van "Eros" en "Storge"
Daar komt bij dat het hier niet ophoudt. Bij een trouwdienst, waar ik bij aanwezig was, ging het thema over de liefde. De voorganger haalde natuurlijk de Griekse woorden aan. Wat schetste mijn verbazing: het ging ook over het Griekse woord “eros”. “Eros” wordt wel omschreven als:
“Deze liefde drukt de samensmelting of eenwording uit; zowel in romantisch als hartstochtelijke zin” [14].
Maar weet u? Dit woord komt in het hele Griekse Nieuwe Testament niet voor! Betekent dit dat de Bijbel de lichamelijke aspecten van de liefde niet behandelt? Echt wel. Zowel in positieve zin, zoals de Heere het wil, dat man en vrouw één vlees worden en elkaar trouw zijn (Ef. 5), als in negatieve zin: dat mensen hoererij bedrijven (1 Kor. 6). En wanneer u het boek Hooglied leest, dan komt het romantische aspect, mensen die genieten van liefde, ook naar voren. Waarom dan het woord “eros” gaan gebruiken, als God het in Zijn Woord niet toegelaten heeft? Het was niet alleen in die trouwdienst dat “eros” aangehaald werd. De meeste studies, die over het onderwerp "liefde" gaan, behandelen dit woord [15],[16],[17]. De één zegt nog wel dat dit woord niet in de Bijbel voorkomt, de ander zegt dat niet eens! “Eros” blijkt wél een enkele keer in de Septuaginta voor te komen [18]. Maar de Septuaginta is een vervalsing van Gods Woord! Zo zijn er studies die ook nog het Griekse “storge” [19],[20] uitleggen. Maar dit is nota bene een modern Griekse woord [21]. Dat heeft al helemaal niets meer met de taal van de Bijbel te maken. En zo ziet u, hoe de heren, die theorieën bedenken over “agapao” en “phileo”, nog veel verder gaan. Ze introduceren woorden die niet eens in de Bijbel staan, en gebruiken die voor hun uitleg. En zo zien we hoe de verkondiging verworden is tot een les Griekse filosofie, in plaats van de verkodiging van Gods Woord.
Woordstudies: een instrument van de duivel!
Het treurige is, dat de meeste mensen het geweldig vinden als ze een stukje Grieks (of Hebreeuws) zogenaamd uitgelegd krijgen. “Agape” en “phileo” zijn hier een schitterend voorbeeld van, want ze zijn binnen de “Christelijke” wereld helemaal ingeburgerd. Door de studies van deze woorden, “agape” en “phileo”, heen, hebben we echter gezien hoe men voorgelogen wordt. En dan hebben we het in deze studie nog niet eens gehad over het feit dat er niet één Griekse grondtekst is (men heeft het altijd over “de grondtekst”), maar vele (delen van) grondteksten, en we hebben het in deze studie, op de Septuaginta na, nog niet eens gehad over de vele vervalsingen die er zijn. De zogenaamde woordstudies zijn een instrument van de duivel om de mensen het Woord van God afhandig te maken, en ze iets anders te laten geloven dan er daadwerkelijk staat.
We hebben ook gezien hoe we ons er tegen kunnen wapenen: Blijf de Bijbelse methoden van Schriftuitleg gebruiken:
- Houdt rekening met het verdelen van Gods Woord (2 Tim. 2 : 15),
- houdt rekening met de context,
- en vergelijk Schrift met Schrift in de Statenvertaling of de King James 1611.
[1] ‘Wat is liefde’, Pastor Jan Barends jr. van Ichthus, Pinkstergemeente in Zaandam, radiouitzending ZVK 14-08-2005, bron: http://www.zvk.nl/kerkdienst.aspx?lIntEntityId=603.
[2] ‘Bouwen aan je huwelijk II’, ds. Erjan van der Linde, http://www.dlinde.nl/gezin/bouwen2.thm.
[3] ‘Strong’s’, Online Bijbel DeLuxe 2001, Importantia Publishing, 2000.
[4] ‘Abundant Living, a Study of Christian Character’, Antonio Gilberto da Silva, ICI University Press, 1997, blz. 41.
[5] ‘Strong’s’, Online Bijbel DeLuxe 2001, Importantia Publishing, 2000.
[6] ‘Young’s Analytical Concordance to the Bible’, Robert Young, Hendrickson Publishers, Peabody, MA, USA.
[7] ‘Abundant Living, a Study of Christian Character’, Antonio Gilberto da Silva, ICI University Press, 1997, blz. 40, 41.
[8] Idem.
[9] Idem, blz. 43.
[10] Idem, blz. 41.
[11] Idem.
[12] Idem, blz. 47.
[13] ‘Verbrokenheid’, Bron: http://www.deboodschapvandebijbel.nl/doc/basprak18.htm.
[14] ‘Bouwen aan je huwelijk II’, ds. Erjan van der Linde, http://www.dlinde.nl/gezin/bouwen2.thm.
[15] ‘Abundant Living, a Study of Christian Character’, Antonio Gilberto da Silva, ICI University Press, 1997, blz. 41.
[16] ‘Wat is liefde’, Pastor Jan Barends jr. van Ichthus, Pinkstergemeente in Zaandam, radiouitzending ZVK 14-08-2005, bron: http://www.zvk.nl/kerkdienst.aspx?lIntEntityId=603.
[17] ‘Bouwen aan je huwelijk II’, ds. Erjan van der Linde, http://www.dlinde.nl/gezin/bouwen2.thm.
[18] ‘New World Encyclopedia’, zie onder ‘Agape’, Bron: http://www.newworldencyclopedia.org/entry/Agape.
[19] ‘Bouwen aan je huwelijk II’, ds. Erjan van der Linde, http://www.dlinde.nl/gezin/bouwen2.thm.
[20] ‘Wat is liefde’, Pastor Jan Barends jr. van Ichthus, Pinkstergemeente in Zaandam, radiouitzending ZVK 14-08-2005, bron: http://www.zvk.nl/kerkdienst.aspx?lIntEntityId=603.
[21] ‘New World Encyclopedia’, zie onder ‘Agape’, Bron: http://www.newworldencyclopedia.org/entry/Agape.
